Narzędzia ręczne to grupa przedmiotów, które użytkuje się wyłącznie przy użyciu siły własnych rąk. Nie są zasilane za pomocą dodatkowego źródła energii. Nieumiejętna obsługa tych prostych przyrządów może spowodować groźne dla zdrowia lub życia obrażenia. Stanowią one niezbędny element pracy konserwatorów lub innych osób pracujących w warsztatach.

Aby zmniejszyć wypadkowość, w pierwszej kolejności należy się skupić na profesjonalnym przygotowaniu osób mających pracować przy obsłudze narzędzi ręcznych. Istotne jest zapoznanie z Instrukcją BHP, która w dokładny sposób przedstawia etapy bezpiecznej pracy. Duże znaczenie ma odpowiednia organizacja stanowisk pracy – przechowywanie przyrządów ręcznych na tablicach lub skrzynkach narzędziowych.

Głównymi przyczynami zdarzeń wypadkowych jest nie zachowanie ładu i porządku na stanowisku pracy, obsługa narzędzi w złym stanie technicznym, nieprawidłowe użytkowanie i nie stosowanie wskazanych środków ochrony indywidualnej.

Przyrządy i narzędzia do obróbki ręcznej można podzielić na:

· przyrządy do mocowania obrabianych przedmiotów,

· przyrządy i narzędzia do trasowania,

· przyrządy i narzędzia do nadawania żądanego kształtu obrabianym przedmiotom,

· narzędzia do montażu i demontażu.

Głównym celem instrukcji jest przekazanie informacji o bezpiecznym użytkowaniu narzędzi ręcznych, a także:

· określenie zakresu odpowiedzialności spoczywającej na pracownikach,

· wskazanie środków ochrony indywidualnej, które należy bezwzględnie stosować,

Do wykonywania pracy z wykorzystaniem narzędzi ręcznych może być dopuszczony pracownik, który:

· jest zapoznany z instrukcją ich obsługi,

· Posiada aktualne przeszkolenie z zakresu BHP,

· Posiada aktualne badania lekarskie, potwierdzające brak przeciwskazań do użytkowania narzędzi ręcznych.

· Środki ochronne muszą posiadać wymagany certyfikat, znak bezpieczeństwa oraz deklaracje zgodności z normami wprowadzonymi do obowiązkowego stosowania w Polsce.

· Osoby, które noszą okulary korekcyjne i wykonują pracę z narzędziem, muszą stosować specjalne okulary ochronne nakładane na okulary korekcyjne.

Wykaz niezbędnego wyposażenia pracowników, materiałów, narzędzi i urządzeń:

Ręczne narzędzia ślusarskie

· Stosowane są w warsztatach ślusarskich wyposażonych w stoły warsztatowe, posiadające przynajmniej jedną szufladę na narzędzia. Stół powinien być odporny na uderzenia, poprzez zastosowanie odpowiedniego materiału – składać się z części zadekowanej oraz stalowej. Może być całkowicie drewniany z odpowiednim poszyciem. Ważne, aby spełniał należyte wymagania: był odporny na oleje, smary i pyły. Narzędzia ślusarskie stosowane są również na stanowiskach niestacjonarnym, na przykład: w miejscach montażu.

· Narzędzia muszą być przechowywane w wyznaczonych miejscach – na przykład w wbudowanej szufladzie w stole warsztatowym. Jeżeli pracownik stosuje narzędzia na stanowisku niestacjonarnym powinien być wyposażony w pas monterski/ narzędziowy lub składować w skrzynce narzędziowej.

· Przed rozpoczęciem pracy pracownik jest zobowiązany do sprawdzenia, czy narzędzie nadaje się do użytku – jest w prawidłowym stanie technicznym, a także zweryfikować, który przyrząd nadaje się do wykonania konkretnej czynności, opierając się na właściwościach i odrębnych cechach (odpowiedni dobór narzędzia do danej pracy).

· Najpopularniejsze narzędzia ręczne to: młotek, śrubokręty, klucze, wkrętarki, piły ręczne, szczypce ręczne, narzędzia pomiarowe, nożyce itp.

· Narzędzia muszą spełniać zasady ergonomii.

· Przed wyborem młotka, należy dopasować jego przeznaczenie do materiału z którego został wykonany. Młotek składa się z takich elementów jak: bijak i trzonek. Istotnym parametrem jest kształt trzonka, w części chwytnej jest on szerszy, zabezpiecza to przed ewentualnym wysunięciem się z dłoni.

· Bijak musi być zabezpieczony za pomocą stalowego płaskiego klinu lub kotwy.

· Dłoń powinna znajdować się ok. 15 – 30 mm od końca trzonka.

· Przykładowe rodzaje młotków:

- młotek do gwoździ – jedna ze stron składa się z rozcięcia, dzięki czemu z łatwością można wyciągnąć gwoździe czy zszywki.

- młotek stolarski – służy do pobijania innych narzędzi np. dłuta i przecinaka, a także do wbijania i wyciągania gwoździ lub kołków. Stosowany w obróbce drewna. Obucha ma przekrój okrągły, najczęściej gładki, choć zdarza się moletowany, zbudowany jest z twardego drewna. Z jednej strony młotka znajduje się rozcięcie (jest zakończony podwójnym, wygiętym pod łukiem zębem)) służące do wyciągania gwoździ.

- młotek gumowy – stosowane są w pracach blacharskich i stolarskich. Służą do kształtowania materiału. Jego obuch wykonany jest głównie z gumy, ale może być stalowy z nakładkami gumowymi lub wykonany z tworzywa sztucznego. Stosowany w momencie, kiedy nie chcemy uszkodzić delikatnych materiałów.

- Pobijak – służy do pobijania dłuta ręcznego podczas dłutowania w drewnie otworów, rowków, wrębów i gniazd. Posiada duży drewniany obuch. Ma większą siłę uderzenia niż zwykły młotek.

- Młotek drewniany – służy do pobijania innych narzędzi np. dłuta i przecinaka. Stosowany jest w przypadku delikatnych powierzchni, bez ryzyka ich uszkodzenia.

· Najpopularniejszą przyczyną zdarzeń wypadkowych jest nieumiejętne posługiwanie się młotkiem. Dlatego należy:

- Dobrać odpowiedni młotek do danego materiału. Np. podczas prostowania metali, nie wolno korzystać z młotka stalowego. Uderzenie w stal hartowaną może spowodować odpryśnięcie odłamków.

- Sprawdzić stan techniczny młotka, czy nie posiada żadnych uszkodzeń (zmiana kształtu powierzchni obucha: zniekształcenia, zakrzywienia itp., czy występują się u szczerby lub rozklepy).

· Dłuta służą do obróbki drewna. Charakteryzują się różnymi rozmiarami końcówek. Do ich pobijania służą młotki drewniane lub gumowe.

· Pilniki służą do piłowania metalu, drewna i tworzyw sztucznych. Dostępne są pilniki płaskie, półokrągłe, okrągłe, kwadratowe i trójkątne. Nadają się do obrabiania powierzchni prostokątnych, jak również otworów.

· Strug drewniany – służy do obróbki skrawaniem drewna i materiałów drewnopodobnych. Narzędzia skrawające z ostrzem osadzonym w korpusie. Nóż struga powinien być naostrzony z zachowaniem kąta 25°.

· Przecinak ślusarski – służy do usuwania materiałów, w tym tynków (skuwania jego starych warstw). Przecinka wykorzystywany jest do kucia bądź przecinania poprzez uderzenie młotkiem w jego tępy koniec. Osoby praworęczne trzymają przecinak w lewej dłoni, przyciskając go do obrabianego materiału, a w prawej młotek, którym uderza się w główkę przecinaka. Należy zwrócić uwagę na kąt nachylenia przecinaka.

· Przed rozpoczęciem piłowania:

- Użytkownik musi zabezpieczyć obrabiany element w imadle lub zastosować inne zabezpieczenie, które będzie chronić przed ewentualnym wysunięciem się przedmiotu.

- Stosować tylko ostre i nieuszkodzone pilniki. Chronić przed wilgocią, aby nie zardzewiały.

- Sprawdzić stan pilnika poprzez uderzenie nim o metalowy przedmiot. Czysty dźwięk oznacza, ze nie jest on uszkodzony.

- Użytkownik musi stanąć około 0,2 m od obrabianego przedmiotu, jego lewa powinna być wysunięta do przodu, cały ciężar ciała spoczywać na tej nodze, tułów lekko pochylony do przodu.

- Należy ująć trzonek tak, aby duży palec znajdował się na trzonku, a pozostałe palce obejmowały całą jego część od spodu. Lewa dłoń musi być otwarta (palce nie mogą być zgięte), należy ją ułożyć na końcu pilnika.

- Uwaga: Objęcie pilnik całą dłonią, może to spowodować skaleczenie dłoni podczas piłowania materiału.

· Podczas piłowania:

- Piłować całą długością pilnika, ruchy muszą być równomierne i ciągle, kładziemy nacisk w zależności od zmiany położenia pilnika i kształtu obrabianego materiału.

- Powinno towarzyszyć lekkie wahanie tułowia w trakcie pracy.

· Nie wolno:

- Pilnika uderzać o młotek, ani o imadło, może to skutkować pęknięciem pilnika, a w konsekwencji do powstania rany ciętej u użytkownika.

- Uderzać pilnika młotkiem, ponieważ część pilnika może odprysnąć, stanowi to niebezpieczeństwo dla otoczenia.

- Podważać pilnikiem żadnych przedmiotów, tworzyć tzw „ dźwigni”.

· Piły ręczne stosowane są do cięcia grubszych blach lub płyt, prętów i rur.

· Przed rozpoczęciem pracy należy wybrać brzeszczot o odpowiedniej długości oraz uzębieniu, a także sprawdzić stopień naciągnięcia brzeszczotu – nie powinien być zbyt słabo naciągnięty, ani zbyt mocno. Nieprawidłowe naciągnięcie, może spowodować pęknięcie brzeszczota, a tym samym zranienie użytkownika.

· Podczas pracy wykorzystuje się 2/3 brzeszczota. Dzięki czemu, wiórki będą usuwane w prawidłowy sposób.

· Przecinany przedmiot powinien być zabezpieczony poprzez zamontowanie go w imadle.

· Piłę należy trzymać w obu rękach – prawą trzymać trzonek (rękojeść), a lewą przód oprawki. Podczas cięcia wywierany jest nacisk na piłkę przez obie ręce, jednakże przeważać ma nacisk ręki lewej.

· Prawa dłoń nadaje posuw ku przodowi (wywierany jest nacisk) i do tyłu (bez wywierania nacisku).

· Ślusarz powinien stać około 200 mm od zabezpieczonego przedmiotu, ciężar ciała spoczywać na lewej nodze. Ważne, aby podczas procesu przecinania, operowały tylko ręce, a nie całe ciało.

· Do przecinania twardych stali, przedmiotów cienkościennych i rur należy stosować piły mające drobne uzębienie (duża liczba zębów).

· W przypadku metali lekkich i tworzyw sztucznych należy stosować piłę o grubym uzębieniu (mała liczba zębów).

· Najczęściej stosowane są klucze płaskie zwykle tzw. Widlaste.

· Klucze oczkowe i nasadowe (sztorcowe i fajkowe) są bezpieczniejsze dla użytkownika niż klucze płaskie zwykle. Obejmują całą powierzchnię nakrętki lub łba śruby, nie powodując, że przedmiot się ześlizgnie.

· Szczęki klucza nie mogą posiadać oznak uszkodzenia - bez zbitych i wytartych końców, pęknięć i nadłamań.

· Podczas doboru klucza należy kierować się tym, aby jego długość pasowała do wielkości nakrętki.

· Aby nie doszło do zsunięcia się klucza podczas jego użytkowania, ważny jest kierunek przykręcania i odkręcania, który powinien być zgodny z kierunkiem szczęk. Szczęka ruchoma powinna być zwrócona w kierunku obrotu klucza.

· W razie konieczności pchania narzędzia, użytkownik musi robić to otwartą dłonią, usuwając palce z drogi klucza. Nie wykonanie tej czynności grozi powstaniem rany ciętej wskutek nagłego ustąpienia śruby lub zacięcia się klucza.

· Przed rozpoczęciem pracy użytkownik powinien sprawdzić , czy narzędzie o danej szerokości jest odpowiednie do nakrętki lub do łba śruby. Powinien on ściśle obejmować łeb śruby lub nakrętkę. Luz pomiędzy szczękami, a nakrętką/ łbem śruby nie powinien przekraczać 01 -03 mm.

· Niedozwolone jest przerabianie kluczy, czyli zwiększanie lub zmniejszanie ich rozwartości, poprzez piłowanie i rozkuwanie, a także stosowanie podkładek, które mają zniwelować nieodpowiednią szerokość rozwartości. Grozi to pęknięciem kluczy, skutkiem czego może to spowodować skaleczenie dłoni.

· Kleszcze, szczypce, obcęgi muszą się charakteryzować dużą wytrzymałością na pęknięcia i ułamania.

· Szczęki muszą być tak ukształtowane, aby w całości obejmowały pobierany przedmiot.

· Ostrza szczypiec używanych do przecinania materiału nie mogą być wyszczerbione.

· Końce szczypiec do zginania drutu muszą być równo obcięte.

· Szczypce do obejmowania rur i przedmiotów o przekroju okrągłym muszą być zabezpieczone za pomocą zębów, które chronią przed ewentualnym wysunięciem lub obracaniem się przedmiotu.

· Szczęki muszą być połączone za pomocą nitu, które stanowią oś obrotu. Nie można zastosować śruby, gdyż zakrętka śruby może się obluzować. Skutkiem czego, może dojść do zdarzenia wypadkowego – okaleczania pracownika. Na przykład uderzenie młotkiem, może spowodować wyrwanie przedmiotu z kleszczy.

· Przed rozpoczęciem pracy należy sprawdzić stan techniczny wkrętaków. Uszkodzone śrubokręty mogą skaleczyć użytkownika, gdyż wysuwają się z nacięć wkrętów.

· Zabezpieczyć przedmiot poprzez zastosowanie imadła. Chroni to przed ewentualnym wyskoczeniem wkrętaka z wycięcia.

· Należy pamiętać o odpowiednim doborze wkrętaka do nacięcia, opierając się na rozmiarze i ostrzu.

· Część pracująca wkrętaka musi stanowić linię prostą, dokładnie prostopadłą do jego osi, a boki ostrza nie mogą być zaokrąglone.

· Podczas doboru nożyc należy zwrócić uwagę na grubość materiału, aby został on przecięty za pierwszym razem.

· Podczas przecinania ostrych i cienkich materiałów na przykład blachy, użytkownik musi zastosować środki ochrony indywidualnej w postaci rękawic ochronnych (brezentowa rękawica) – chronią przed powstaniem rany ciętej.

· Niedopuszczalna jest praca przy użyciu tępych, skręconych lub zużytych nożyc. Grozi to zgnieceniem blachy. Skutkiem czego może dojść do skaleczenia dłoni.

· Najbezpieczniej nożyce należy oprzeć je jedną rękojeścią o płytę stołu,

· Zapoznać się z Oceną Ryzyka Zawodowego.

· Dobrać właściwe narzędzie ręczne do danej pracy, opierając się na cechach i właściwościach przyrządu.

· Używać rękawic roboczych do prac manualnych zapewniających chwyt narzędzi ręcznych.

· Przygotować niezbędne pomoce, przyrządy i narzędzia pracy.

· Sprawdzić stan narzędzi i urządzeń, w przypadku uszkodzenia, stępienia należy je zutylizować.

· Sprawdzić stan środków ochrony indywidualnej niezbędnych w procesie pracy;

· Usunąć wszystkie zbędne przedmioty znajdujące się w miejscu pracy.

· Dbać o ład i porządek w miejscu pracy;

· Przy wykonywaniu prac używać tylko właściwych dla danego zadania narzędzi, które są sprawne.

· Pracować z szybkością odpowiadającą naturalnemu rytmowi pracy.

· Zachować koncentrację na wykonywanej czynności.

· Nie podkładać części ciała w miejsce cięcia, uderzania.

· W trakcie pracy należy stosować środki ochrony indywidualnej zgodnie z ich przeznaczeniem.

· Utrzymywać ład i porządek w miejscu pracy oraz cyklicznie usuwać niepotrzebne materiały i odpady z miejsca prowadzonych prac.

· Uporządkować miejsce wykonywanej pracy.

· Jeśli prace nie zostały ukończone podczas zmiany roboczej – zabezpieczyć miejsce pracy;

· Zabezpieczyć, a następnie oczyścić narzędzia i sprzęt.

· Spożywanie posiłków i picie napoi na stanowisku pracy.

· Wykonywanie prac z użyciem niesprawnych, uszkodzonych lub niekompletnych narzędzi.

· Wykonywanie prac będąc pod wpływem narkotyków, alkoholu, leków wpływających na koncentrację.

· Używanie narzędzi niezgodnie z ich przeznaczeniem.

· Skaleczenie (ostre krawędzie/elementy narzędzi lub obrabianego materiału).

· Przeciążenie układu mięśniowo szkieletowego (praca w wymuszonej, nieergonomicznej pozycji ciała).

· Stres, presja czasu (praca pod presja czasu, pośpiech).

· W przypadku stwierdzenia nieprawidłowości lub innych usterek, natychmiast zaniechać pracy z narzędziami.

· W przypadku awarii, wypadku lub sytuacji potencjalnie wypadkowej niezwłocznie zgłosić zdarzenie przełożonemu.